Ο φυσιολογικός περισταλτισμός των κοίλων σπλάγχνων που εξυπηρετεί την προώθηση του περιεχομένου μέσα στον αυλό του πεπτικού σωλήνα δεν προκαλεί πόνο. Αντίθετα, όταν ο περισταλτισμός γίνει εξαιρετικά βίαιος και ισχυρός, όπως συμβαίνει στην προσπάθεια να προωθηθεί το ενδοαυλικό περιεχόμενο διαμέσου κάποιου μηχανικού κωλύματος, παράγεται δυνατός πόνος που ονομάζεται κολικός.
Ο πόνος του κωλικού είναι ίσως ο πιο οδυνηρός πόνος που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος και έχει ορισμένα χαρακτηριστικά. Έρχεται κατά κύματα με παροξυσμικό τρόπο και διαρκεί παρόμοιο χρόνο κάθε φορά. Επιτείνεται προοδευτικά μέχρι την κορύφωσή του και ακολούθως υφίεται βραδέως μέχρι πλήρους ηρεμίας. Ο ασθενής περιγράφει το πόνο ως σπαστικό, δηλαδή σαν κάτι να σφίγγει μέσα στην κοιλιά και μετά να χαλαρώνει. Ο πόνος που εκλύεται από την απόφραξη μικρού διαμετρήματος αυλών, όπως είναι των χοληφόρων, του ουρητήρα και των ωαγωγών, γίνεται ραγδαία δριμύς και αφόρητος.
Όταν ο κολικός αποκτήσει τη μεγαλύτερη ένταση, ο ασθενής διακατέχεται από αγωνία, είναι ανήσυχος, διπλώνει το σώμα, μετακινείται συνεχώς, αλλάζει θέσεις και στάσεις προσπαθώντας να βρει την κατάλληλη στάση που θα τον ανακουφίσει. Στον κωλικό του εντέρου η πίεση της κοιλιάς με τα χέρια και μάλιστα με τη γροθιά ανακουφίζει από τον πόνο, γεγονός το οποίο δε συμβαίνει ποτέ σε κοιλιακό πόνο φλεγμονώδους αιτιολογίας.
Στον κολικό ο πόνος είναι σπλαχνικού τύπου, ο οποίος δεν επιδεινώνεται με τη βαθιά εισπνοή ή το βήχα επειδή δε φλεγμαίνει το σωματικό περιτόναιο και άρα δεν προκαλείται σύσπαση των μυών του κοιλιακού τοιχώματος, όπως συμβαίνει στην περιτονίτιδα. Στη κορύφωση του πόνου του κωλικού μπορεί να παρατηρηθεί ήπια μυϊκή σύσπαση στο κοιλιακό τοίχωμα, υπερκείμενα του πάσχοντος οργάνου. Στα μεσοδιαστήματα ηρεμίας, όταν υποχωρούν οι επώδυνοι σπασμοί, οι μύες χαλαρώνουν και επιτρέπουν την εν τω βάθει ψηλάφηση της κοιλιάς.
Επίσης, ο πόνος του κολικού κατά την κορύφωσή του συνοδεύεται από συμπτώματα που οφείλονται σε διέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος, όπως είναι η ωχρότητα, η εξασθένιση του σφυγμού, η υπόταση, η ψυχρότητα του δέρματος, η υπόταση, οι έμετοι, τα ψυχρά άκρα ή ακόμα και καταπληξία.
Ο κωλικός πολύ συχνά συνοδεύεται από αντανάκλαση του πόνου σε μια απομακρυσμένη ανατομική περιοχή, η οποία είναι χαρακτηριστική για κάθε όργανο και καθορίζεται από τη νευροτομιακή προέλευση των σπλαχνικών νεύρων, με τα οποία νευρώνεται το όργανο στο οποίο παράγεται ο κολικός.
Τα κοίλα εσωτερικά όργανα στα οποία μπορεί να παραχθεί κολικός είναι: α) ο γαστρεντερικός σωλήνας (στομάχι και έντερο), β) τα χοληφόρα, γ) ο παγκρεατικός πόρος, δ) η μήτρα και οι σάλπιγγες και ε) το αποχετευτικό ουροποιητικό σύστημα. Επίσης, κωλικοειδή πόνο έχουμε στη μολυβδίαση, στην πορφυρία και στη νωτιάδα φθίση.
Κολικός εντέρου
Διακρίνεται στο κολικό του λεπτού εντέρου και στο κολικό του παχέος εντέρου.
Ο κολικός του λεπτού εντέρου μπορεί να οφείλεται είτε σε απλή φλεγμονή, δηλαδή σε εντερίτιδα, είτε σε μηχανική απόφραξη. Ωστόσο η συμπτωματολογία είναι πιο έντονη στις περιπτώσεις μηχανικού κωλύματος του λεπτού εντέρου. Ο πόνος του εντερικού κωλικού είναι οξύς, σπαστικός, εντοπίζεται στο επιγάστριο ή στην περιομφαλική χώρα, έρχεται κατά κύματα και συνοδεύεται από εμέτους, διάταση των εντερικών ελίκων και βορβορυγμούς. Ο πόνος της εντερίτιδας συνοδεύεται από διάρροιες, ενώ όταν οφείλεται σε μηχανική απόφραξη επέρχεται κατά κύματα με αυξανόμενη ένταση κάθε φορά. Σε ασθενείς με μερική απόφραξη του λεπτού εντέρου μπορεί να παρατηρηθούν πολλές υδαρείς διάρροιες.
Όταν ο κοιλιακός πόνος οφείλεται σε κωλικό του λεπτού εντέρου και διαρκεί για περισσότερο από 3 έως 4 ώρες, τότε πιθανότατα θα χρειαστεί χειρουργική επέμβαση.
Ο κολικός του παχέος εντέρου απαντάται πιο συχνά από τον κωλικό του λεπτού εντέρου. Οι πιο συχνές αιτίες είναι η κοπρόσταση από δυσκοιλιότητα, η κολίτιδα, η δυσεντερία και η στένωση του εντερικού αυλού, η οποία συνήθως προκαλείται από νεοπλάσματα. Ο πόνος εστιάζεται κυρίως στο υπογάστριο και είναι εντοπισμένος.
Μια ειδική κατηγορία εντερικού κωλικού είναι εκείνος που παρατηρείται σε ασθενείς με μολυβδίαση. Στις περιπτώσεις αυτές εκδηλώνεται ισχυρός κολικός λεπτού εντέρου και συνυπάρχει δυσκοιλιότητα. Στον παροξυσμό του κωλικού το κοιλιακό τοίχωμα μπορεί να είναι συνεσπασμένο και ο ασθενής να βρίσκεται σε κατάσταση καταπληξίας (collapsus).
Η περιοδικότητα του κωλικοειδούς πόνου αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο για το επίπεδο της εντερικής απόφραξης. Όσο πιο ψηλά βρίσκεται το κώλυμα στον εντερικό αυλό, τόσο πιο συχνά και έντονα εμφανίζεται ο πόνος (κάθε 4-5 λεπτά σε απόφραξη της νήστιδας, κάθε 8-10 λεπτά σε απόφραξη του ειλεού και κάθε 15 λεπτά σε απόφραξη του παχέος εντέρου)
Κολικός χοληφόρων
Παράγεται κατά την προσπάθεια διέλευσης λίθου ή συγκριμάτων ή πυκνής χολής δια των ηπατικών πόρων, του χοληδόχου πόρου, του κυστικού πόρου ή του αυχένα της χοληδόχου κύστης. Επειδή όλες οι μοίρες του χοληφόρου δένδρου έχουν την ίδια νεύρωση, είναι τελείως αδύνατο να διαχωρίσουμε εάν ο πόνος οφείλεται στη δίοδο λίθου από το κυστικό ή το χοληδόχο πόρο.
Ο όρος «κολικός των χοληφόρων» είναι αδόκιμος, αφού ο πόνος που παράγεται κατά τη διέλευση των χολολίθων είναι σταθερός και όχι παροξυσμικός. Ο πόνος οφείλεται στη διάταση των χοληφόρων και όχι στο σπασμό των λείων μυϊκών ινών, οι οποίες είναι πολύ αραιές στο τοίχωμα της χοληδόχου κύστης και των χοληφόρων πόρων.
Η πιο συχνή θέση σχηματισμού των χολολίθων είναι η χοληδόχος κύστη και γι’ αυτό, ο κολικός των χοληφόρων παρατηρείται συχνότερα κατά τη δίοδο των χολολίθων δια του κυστικού πόρου. Οι χολόλιθοι στο χοληδόχο πόρο συνήθως προκαλούν αποφρακτικό ίκτερο και χολαγγειίτιδα. Αποτελούν δε συχνή αιτία πυροδότησης λιθιασικής παγκρεατίτιδας, η οποία συμβαίνει κατά την προσπάθεια διέλευσης του λίθου δια της θηλής του Vater προς το δωδεκαδάκτυλο.
Ο κολικός των χοληφόρων συνήθως συμβαίνει τη νύκτα και όχι την ημέρα και μάλιστα μετά από πλούσιο λιπαρό γεύμα και κατάκλιση, επειδή οι χολόλιθοι διολισθαίνουν προς τον κυστικό πόρο, καθόσον αυτός βρίσκεται χαμηλότερα από τον πυθμένα της κύστης. Πράγματι, για ανατομικούς λόγους, σε όρθια θέση του σώματος η χοληδόχος κύστη βρίσκεται σε κάθετη θέση προς το οβελιαίο άξονα, με το άνοιγμα του κυστικού πόρου να βρίσκεται υψηλοτέρα από το επίπεδο του θόλου της κύστης. Επομένως, κατά τη διάρκεια της ημέρας οι χολόλιθοι βρίσκονται στο πυθμένα του θόλου της κύστης, ενώ τη νύκτα, όταν ο ασθενής είναι σε κατάκλιση στο κρεβάτι, η χοληδόχος κύστη οριζοντιώνεται και μερικοί χολόλιθοι ενδέχεται να οδεύσουν προς το άνοιγμα του κυστικού πόρου. Από τη στιγμή που κάποιος λίθος εισέλθει και παγιδευτεί στο κυστικό πόρο, τότε, ανάλογα με το μέγεθος, αυτός θα προωθηθεί προς το χοληδόχο πόρο και από εκεί στο δωδεκαδάκτυλο. Κατά τη διαδικασία αυτή θα προκληθεί ο κολικός των χοληφόρων, η ένταση του οποίου θα προσδιοριστεί από τη σχέση του μεγέθους του λίθου και του εύρους του κυστικού πόρου. Εάν όμως ο λίθος ενσφηνωθεί στον κυστικό πόρο και τον φράξει πλήρως, τότε επακολουθεί διάταση της κύστης από τη συσσώρευση μεγάλης ποσότητας εκκρίσεων, πλούσιες σε βλέννα. Η διάταση αυτή επιτείνει τον πόνο.
Ο πόνος του κολικού των χοληφόρων ποικίλει σημαντικά ως προς την ένταση και βασικά εξαρτάται από την ευχέρεια διέλευσης δια των πόρων. Συνήθως έχει αιφνίδια έναρξη, είναι οξύς και συνοδεύεται από εκδηλώσεις από το αυτόνομο νευρικό σύστημα (έμετοι, ωχρότητα με αγωνία προσώπου, ψυχρά άκρα, ταχυσφυγμία, υπόταση).
Ο πόνος του κωλικού των χοληφόρων τυπικά αρχίζει από τη μέση γραμμή του επιγαστρίου και μετά, όσο η ένταση αυξάνει, μετατοπίζεται προς το δεξιό υποχόνδριο, το οποίο παρουσιάζει ευαισθησία κατά τη ψηλάφηση. Η θέση του πόνου στο δεξιό υποχόνδριο αντιστοιχεί στη κατανομή των νωτιαίων νεύρων που σχηματίζονται από την 8η και 9η νευρική ρίζα του νωτιαίου μυελού.
Ο πόνος αντανακλά συνήθως προς τη κάτω γωνία της δεξιάς ωμοπλάτης (σημείο Boas) και σπανιότατα προς το δεξιό ακρώμιο και κάτω μέρος του τραχήλου. Μερικές φορές ακτινοβολεί προς το κατώτερο τμήμα της θωρακικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης ή στο αντίθετο ημιμόριο του σώματος, στο ίδιο ακριβώς ανατομικό επίπεδο. Χαρακτηριστικό εργαστηριακό εύρημα αποτελεί η παροδική αύξηση της χολερυθρίνης του αίματος και η αποβολή σκοτεινόχροων ούρων κατά τις πρώτες ώρες μετά τον κωλικό, ακόμα κι όταν δεν είναι κλινικά εμφανής ο ίκτερος.
Κολικός παγκρέατος
Οφείλεται σε έμφραξη του παγκρεατικού πόρου, συνήθως από λίθο, ο οποίος προκαλεί αιφνίδια διάταση. Ο πόνος εντοπίζεται στο αριστερό υποχόνδριο και αντανακλά ζωστηροειδώς προς την αριστερή οσφύ ή προς την κάτω γωνία της αριστερής ωμοπλάτης και τον αριστερό ώμο. Οφείλεται στη διάταση του παγκρεατικού πόρου, ο οποίος έχεις πολύ λίγες μυϊκές ίνες. Ο πόνος αυτός επιδεινώνεται με τη λήψη τροφής και είναι σχεδόν συνεχής και σταθερός, παρά κωλικοειδής. Όπως προαναφέρθηκε και για το «κωλικό των χοληφόρων», έτσι και ο όρος «παγκρεατικός κολικός» είναι αδόκιμος. Άλλωστε, δεν έχει παρατηρηθεί ποτέ βίαιη σύσπαση των χοληφόρων πόρων ή του παγκρεατικού πόρου, όπως συμβαίνει με τους ουρητήρες και το λεπτό έντερο.
Κολικός νεφρού
Εκλύεται κατά τη διέλευση λίθου, θρόμβου αίματος ή πύου από το αποχετευτικό πυελοουρητηρικό σύστημα. Στον ουρητηρικό κωλικό ο ασθενής είναι ανήσυχος και αεικίνητος αλλάζοντας συνεχώς στάση και θέση, επειδή δεν μπορεί να βρει θέση που να τον ανακουφίζει. Ο πόνος εντοπίζεται κατά κανόνα στην οσφυϊκή χώρα και αντανακλά προς τα κάτω κατά μήκος του σύστοιχου ουρητήρα προς την ουροδόχο κύστη και τα έξω γεννητικά όργανα, δηλαδή για μεν τους άνδρες προς το όσχεο και τον όρχι, για δε τις γυναίκες προς τα μεγάλα χείλη του αιδοίου. Να επισημανθεί ότι και στην οξεία σκωληκοειδίτιδα ο πόνος μπορεί να αντανακλά στο σύστοιχο όρχι. Μερικές φορές ο πόνος επεκτείνεται μέχρι τη πρόσθια επιφάνεια του σύστοιχου μηρού, όπου οι ασθενείς αισθάνονται αιμωδία. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο πόνος ενδέχεται να είναι σταθερός και όχι κωλικοειδής παροξυσμικός, ειδικά όταν το κώλυμα οριοθετείται ψηλά στην πυελοουρητηρική συμβολή. Όταν συμβαίνει αυτό η κατανομή του πόνου θα βοηθήσει στην ορθή διάγνωση.
Χαρακτηριστικά σημεία και ευρήματα του νεφρικού κωλικού είναι οι έμετοι, η συχνοουρία με αίσθημα καυσαλγίας κατά την ούρηση, η έκδηλη ευαισθησία κατά την πλήξη της συστοίχου οσφυϊκής χώρας «σημείο Giordano», η ευαισθησία με τη πίεση κατά μήκος του ουρητήρα και η ευαισθησία στο σύστοιχο όρχι κατά την ελαφρά έλξη του σπερματικού τόνου. Σε μερικές περιπτώσεις παρατηρείται εξεσημασμένη επιφανειακή υπερευαισθησία στο πρόσθιο ή στο οπίσθιο κοιλιακό τοίχωμα. Παθογνωμονικό σχεδόν εύρημα είναι η αιματουρία, η οποία συνοδεύει ή ακολουθεί τον πόνο. Εάν τα ούρα είναι θολά «σαν ξέπλυμα κρέατος» (αιματουρία) η διάγνωση του κωλικού από το ουροποιητικό είναι σχεδόν βεβαία.
Κολικός μήτρας (δυσμηνόρροια)
Ο πόνος παράγεται από τις βίαιες συσπάσεις του μυομητρίου στην προσπάθεια να αποβάλλει πήγματα αίματος ή έμβρυο ή πολύποδες και συχνά είναι βασανιστικός για τις γυναίκες. Ο πόνος βασικά γίνεται αισθητός στη κάτω οσφυϊκή χώρα και σε σοβαρές περιπτώσεις ακτινοβολεί στους μηρούς και στο ισχίο. Η διάγνωση είναι εύκολη καθόσον ο πόνος σχετίζεται άμεσα με την έμμηνο ρύση και η γυναικολογική εξέταση δείχνει απολύτως φυσιολογικά ευρήματα
Κολικός στομάχου
Αμιγής κωλικοειδής πόνος στο επιγάστριο, με ρυθμικό και παροξυσμικό χαρακτήρα, που να έχει προέλευση το στομάχι ή το εγγύς δωδεκαδάκτυλο, συμβαίνει πολύ σπάνια. Μόνο στις μεγάλες παραοισοφαγικές διαφραγματοκήλες με συστροφή του στομάχου (volvulus), ενδέχεται να εκδηλωθούν υποτροπιάζοντα επεισόδια οξέος πόνου στο επιγάστριο και οπισθοστερνικά, με ελεύθερα μεσοδιαστήματα πόνου.
Η πλήρης απόφραξη της γαστρικής εξόδου, η οποία έχει ως αιτία το πεπτικό έλκος ή κάποιο νεόπλασμα, εκδηλώνεται με αίσθημα πληρότητας, επιγαστρικής δυσφορίας, αναγωγή γαστρικού περιεχομένου και λίγο ή καθόλου πόνο. Στα λεπτόσωμα άτομα γίνονται ορατά τα περισταλτικά κύματα με κατεύθυνση από αριστερά προς τα δεξιά και μπορεί να είναι εμφανής ακόμη και η διάταση του στομάχου δια του κοιλιακού τοιχώματος.